Trải qua bao năm tháng, ngôi làng vẫn giữ nét kiến trúc cổ xưa với nhà gỗ, tường đất, mái ngói rêu phong thấp thoáng bên những rặng tre già. Làng Sấu hôm nay mang vẻ đẹp của không gian làng quê Bắc Bộ xưa.
Làng Sấu-lời thầm thì từ những ngôi nhà cổ
Tôi tới thăm làng Sấu vào sáng mùa đông. Khi lớp trẻ bắt đầu kéo nhau lên thành phố, xuống trung tâm huyện và đến các nhà máy trong tỉnh làm việc cũng là lúc những người trung niên trong làng ra đồng chăm cây màu vụ đông.
Mùa này, quanh làng Sấu bạt ngàn hành, tỏi, ngô, khoai xanh mướt, báo hiệu một mùa bội thu.
Đứng trên bờ đê nhìn xuống, làng Sấu khuất sau những rặng tre già, gốc sấu lớn, nhấp nhô nhà cao tầng, xen lẫn những mái ngói nâu xám, nhuốm màu thời gian.
Đi vào sâu trong làng là những con ngõ nhỏ ngoằn ngoèo. Giữa những ngôi nhà được ngăn cách bởi tường gạch, cay đất, phủ đầy rêu xanh và giàn hoa giấy, bìm bìm rực rỡ. Nhiều bức tường đã bị phong hóa, mòn vẹt, trơ mạch vữa.
Biết tôi muốn tìm hiểu về những ngôi nhà cổ, ông Nguyễn Văn Thăng, Trưởng thôn Sấu xăng xái dẫn đến nhà ông Giáp Hùng Phán, chủ ngôi nhà gỗ, kết cấu 5 gian, tường xây gạch thô không trát, mái lợp ngói mũi ngả màu nâu sẫm.
Ngôi nhà cổ của gia đình ông Giáp Hùng Phán ở làng Sấu, xã Liên Chung, huyện Tân Yên, tỉnh Bắc Giang cũ. Sau sáp nhập 2 tỉnh Bắc Giang, Bắc Ninh cũ, làng Sấu nay thuộc xã Phúc Hòa, tỉnh Bắc Ninh mới.
Sân, thềm nhà, bậc tam cấp lát gạch gốm đỏ. Hai bên nhà chính là dãy nhà ngang, nhà bếp. Khu nhà nằm ngang sườn đồi nên có thế tay ngai, không gian thoáng đãng.
Ông Phán xởi lởi mời khách ngồi uống nước trên bộ tràng kỷ đen bóng. Trong lúc ông pha trà, tôi có dịp chiêm ngưỡng nét kiến trúc, chi tiết chạm khắc trên khung gỗ của ngôi nhà cổ.
Bàn tay tài hoa của người xưa hiện lên trong từng nét khắc tinh xảo, mềm mại của hoa văn “phượng lộn” (phượng quay đầu vào nhà) ở kẻ hiên; vành màn chữ vạn; họa tiết hoa văn vốn cổ trên kẻ nhà, câu đầu và trên nhiều cấu kiện khác.
Ông Phán (bên trái) giới thiệu về phù điêu hoa văn “phượng lộn” trên kẻ hiên nhà của ngôi nhà cổ.
Giữa nhà là gian thờ tự với hoành phi, câu đối trang trọng. Hai bên là gian phòng khách, phòng ngủ và chứa vật dụng.
Ngôi nhà cổ của gia đình ông Phán được đánh giá đẹp nhất làng do có 4 bức tranh tứ quý “xuân – hạ – thu – đông” nét khắc cầu kỳ kê trên quá giang đầu hồi. Thấy tôi mải mê chụp ảnh, ông Phán cười, nói:
– Từ khi xây dựng nông thôn mới, làng tôi thay đổi nhiều rồi. Sao anh không tìm hiểu những hộ đã xây nhà tầng, nhà vườn sang trọng?
– Nhà tầng, biệt thự bây giờ nhiều lắm, chỉ những ngôi nhà cổ làm bằng gỗ thuần Việt mới hiếm, đáng gìn giữ, bảo tồn cho con cháu biết và hiểu về đời sống, sinh hoạt của cha ông ngày trước bác ạ – Tôi đáp.
Cùng khách nhấp ngụm trà nóng, ông Phán hướng mắt về phía ban thờ, hồi tưởng về ông cha mình.
Ông kể: “Ông nội tôi là cụ Giáp Văn Lượng. Cụ dựng ngôi nhà này năm 1954, trước khi tôi được sinh ra 5 năm”.
Nếp nhà gỗ được cụ Lượng mua của một gia đình giàu có ở Bố Hạ (Yên Thế), trả bằng 2 gánh khoai lang và 1 con bò tháu (bò nhỡ). Lúc mua, căn nhà đã bị bỏ hoang, bìm bìm leo quanh cột vì chủ nhà đi sơ tán. Nói đoạn, ông Phán xoa tay vào vết trầy xước sâu hoắm ở chân cột nhà, xuýt xoa:
– Mảnh bom của Pháp phạt mất một mảng thân cột, ông nội tôi không khắc phục được đành để làm kỷ niệm. Tính ra, năm nay phần nhà gỗ được 165 tuổi.
Vì lúc ông nội tôi mua, ngôi nhà đã tròn 100 năm rồi. Nhiều hộ trong làng đã bán hoặc phá bỏ những căn nhà gỗ cũ. Năm trước, có người ở thành phố đến trả giá 7 tỷ để mua nếp nhà này nhưng tôi từ chối. Bởi với tôi, ngôi nhà không chỉ là gia sản mà còn là tâm huyết các cụ để lại cho con cháu – ông Phán tâm sự.
Chia tay ông Phán, chúng tôi đến thăm nhà cụ Nguyễn Thị Tạ. Năm nay đã sang tuổi 93 nhưng cụ Tạ vẫn minh mẫn, đỡ đần con cháu việc nhà.
Ngôi nhà cổ của cụ Tạ có nét kiến trúc tương đồng với ngôi nhà ông Phán, cũng làm bằng gỗ lim, có 5 gian. Chỉ khác là các nét hoa văn trang trí được tạo tác đơn giản nhưng vẫn còn chắc chắn, chưa bị mối mọt.
Trong nhà cổ còn nguyên bộ tràng kỷ, tủ chè, hoành phi, câu đối, ban thờ cửa võng. Cụ Tạ tâm sự, nếp nhà gỗ được bố chồng cụ mua của một gia đình ở Bố Hạ, rồi thuê thuyền chở xuôi theo sông Thương về làng Sấu từ trước khi cụ về làm dâu. Cụ chỉ biết, nếp nhà gỗ khi ấy cũng đã hơn 100 năm.
– Bây giờ người ta chuộng nhà tầng, chỉ có số ít còn giữ nhà cổ này. Dạo trước có mấy anh làm văn hóa trên tỉnh, trên huyện về bảo cố giữ gìn ngôi nhà cho khách đến tham quan nhưng thằng cháu tôi đã dỡ mất 1 gian để xây nhà trần rồi.
Cổng nhà cũ cùng tuổi với ngôi nhà nó cũng bịt lại vì khó dắt xe, khiến mấy anh chụp ảnh đến đây cứ tiếc ngẩn ngơ. Vài năm nữa, tôi và ông nhà khuất núi, không biết con cháu có giữ lại nhà cổ nữa không? – Cụ Tạ giãi bày vẻ tiếc nuối.
Trưởng thôn Nguyễn Văn Thăng cho biết, làng Sấu có 186 hộ, hơn 800 nhân khẩu. Hiện trong làng vẫn còn khoảng 20 ngôi nhà gỗ cổ truyền Bắc Bộ.
Nhiều nếp nhà cổ được các cụ mua từ huyện Yên Thế hoặc tỉnh bạn về rồi dựng lại. Sau này con cháu sửa sang, thay thế tường cay đất bằng tường gạch gốm. Chỉ một số hộ do kinh tế còn khó khăn nên vẫn giữ tường đất cũ khiến nhà bị xuống cấp, cần trùng tu.
Lớp trẻ sau này có nhiều hộ khá giả, tự tìm mua nhà gỗ về xây cất, phục dựng không gian xưa, trong đó có hộ anh Giáp Văn Giang.
Năm 2011, anh Giang cất công xuống tận tỉnh Nam Định mua một nếp nhà cổ 5 gian về dựng trong vườn. Việc làm của anh góp phần khích lệ nhiều hộ khác giữ gìn và bảo tồn những ngôi nhà cổ.